W 2015 r. stanowisko archeologiczne w Efezie zostało wpisane na
listę światowego dziedzictwa UNESCO.
Historia
Legenda o powstaniu miasta
Zgodnie z legendą założycielem miasta był Androklos, syn
ateńskiego króla
Kordusa. Przed wyprawą do Jonii, otrzymał od wyroczni wskazówkę
dotycząca miejsca założenia miasta. Miało ono powstać w miejscu,
które "wskaże jemu ryba i dzik". Zgodnie z mitem, na wzgórzu Pion
(Panaır Dağ), niedaleko ujścia rzeki Kaystron, spotkał przy
ognisku rybaków piekących ryby. Jedna z ryb podskoczyła a
rozpryskujące się iskry zapaliły pobliskie zarośla. Ogień spłoszył
kryjącego się w nich dzika. Wypełniając przepowiednię Androklos w
tym miejscu, na północnym zboczu góry Pion, założył swoje
miasto.
Okres
starogrecki
Miasto jońskie zostało założone najprawdopodobniej w IX w.
p.n.e.. Chociaż można spotkać się także z innym datowaniem,
sięgającym do XI i XIV wieku p.n.e. i opiniami historyków łączących
początki Efezu ze stolicą hetyckiego królestwa Arzawa, Apasas.
Nazwa ta jest tłumaczona jako Miasto Królowej Matki. Jednak
najstarsze zabytki archeologiczne, odnalezione w okolicach wzgórza
Ayasuluk, to fragmenty ceramiki mykeńskiej. Legendarne początki
Efezu wiązane są także z Amazonkami, które wymieniane są w
niektórych mitach jako założycielki miasta.
Dzięki korzystnemu położeniu geograficznemu (u ujścia rzeki),
Efez rozwinął się jako miasto portowe i ośrodek handlowy. W VII
wieku p.n.e. miasto zostało zniszczone podczas najazdu Kimmerów.
Około 560 p.n.e. Efez został zdobyty przez króla Lidii Krezusa,
który je odbudował. W 546 p.n.e., po zwycięstwie Cyrusa Wielkiego
przeszedł pod panowanie perskie. W tym czasie
w Efezie urodził się i mieszkał filozof Heraklit oraz malarz
Parrazjos. Podczas powstania jońskiego Efez nie przyłączył się do
zbuntowanych miast, dzięki temu nie został zniszczony. W 334 p.n.e.
został zdobyty przez Macedończyków. Po śmierci Aleksandra Wielkiego
odziedziczył je Lizymach, który przeniósł je (ok. 2,5 km w kierunku
południowo-zachodnim) do doliny pomiędzy wzgórzami Coressus
(Bülbür Dağ) a Pion, budując nowy port i mury obronne.
Lizymach zmienił też nazwę miasta na Arsineia (nowa nazwa
przetrwała do 281 p.n.e.). Nowa lokalizacja miasta związana była z
trwającym nieustannie procesem zamulania portu osadami niesionymi
przez rzekę (pierwsze próby ratowania portu były podjęte jeszcze
przez króla Attalosa II). W 133 p.n.e. po śmierci króla Pergamonu
Attalosa III, na mocy pozostawionego testamentu, Efez wraz z całym
królestwem pergamońskim, przeszedł pod panowanie imperium
rzymskiego. W czasach rzymskich był stolicą prokonsularnej Azji
(zachodniej części Azji Mniejszej). Był to kolejny okres rozwoju
miasta. Jednak rosnące podatki doprowadziły do powstania przeciwko
Rzymianom ("nieszpory efeskie" w 88 p.n.e.) podczas wojny
Mitrydatesa VI Eupatora z Rzymem.
Efeski kult Wielkiej Matki
Badacze zwracają uwagę na fakt, iż Efez znany był w
starożytności jako jeden z najstarszych i największych ośrodków
kultu bogini Matki.
Według greckich legend miasto zostało założone przez Amazonki.
Kallimach z Cyreny w Hymnie do Artemidy (237-245) mówi, iż
Amazonki ustawiły drewnianą podobiznę Artemidy pod dębem w Efezie,
zaś po złożeniu ofiary odtańczyły dla niej taniec wojenny i grały
pieśni. Następnie wokół drewnianego posągu zbudowano fundamenty. W
istocie, Artemida w mitologii posiadała wiele cech Amazonki: była
niezależna, potrafiła władać bronią i walczyć (często przedstawiano
ją z łukiem i kołczanem), była łowczynią i opiekunką zwierząt,
unikała kontaktów z mężczyznami, z których także wielu zabiła.
Pewna inskrypcja z III wieku p.n.e. nazywa Artemidę Efeską
mianem Kreteńskiej Pani Efezu, co wskazuje na związki z kultem
Bogini Matki z czasów minojskich. Można dostrzec wiele cech
wspólnych pomiędzy Artemidą czczoną w Efezie a boginią
minojską:
- obnażone piersi oznaczające matkę i płodność;
- opiekunka zwierząt;
- kojarzenie bogini z pszczołą.
Na monetach bitych w Efezie już w IV wieku p.n.e. widnieje
pszczoła (królowa-matka) jako symbol miasta i jego bogini.
Źródła hetyckie z XIV wieku p.n.e. wspominają o mieście Apasa(s)
lub Abasa(s) leżącym w królestwie Arzawa. Uczeni uważają, iż
greckie Εφεσος pochodzi od hetyckiego Apasas, które
tłumaczone jest jako miasto Królowej Matki czy też miasto
Bogini Matki w nawiązaniu do pszczelej królowej-matki. Nazwa
Apasa zawiera bowiem italskie (ang. pre-Latin) słowo
apis oznaczające pszczołę.
W VI wieku p.n.e. król Krezus zbudował tu
świątynię Artemidy, która została później uznana przez Greków
za jeden z siedmiu cudów świata. Artemida była czczona zarówno jako
Bogini-Matka (jej słynny posąg w Efezie przedstawiał kobietę o
niezliczonych piersiach) jak i Wieczna Dziewica. O sile tego kultu
przekonali się w I wieku n.e. pierwsi chrześcijanie, kiedy to o
mały włos nie doszło do zlinczowania apostoła Pawła (Dzieje
19:30-31). Efez słynął także z kultu Kybele, Wielkiej Matki, na
której cześć obchodzono tam specjalne święta.
Wykopaliska archeologiczne potwierdziły także istnienie w Efezie
świątyni Isis – egipskiej Bogini-Matki. Isis była także czczona pod
postacią Bogini Matki z Dzieciątkiem – do naszych czasów zachowały
się liczne posągi przedstawiające Isis, która karmi piersią małego
Horusa.
Kult Królowej Niebios znany w Efezie istniał także na całym
Bliskim Wschodzie (np. bogini Isztar czy Asztarte), o czym wspomina
także Stary Testament:
Ty zaś nie wstawiaj się za tym narodem, nie zanoś za niego
błagań ani modłów, ani też nie nalegaj na Mnie, bo cię nie
wysłucham. Czy nie widzisz, co czynią w miastach Judy i na ulicach
Jerozolimy? Synowie zbierają drewno, ojcowie rozpalają ogień, a
kobiety ugniatają ciasto, by robić pieczywo ofiarne dla królowej
nieba, a nadto wylewają ofiary z płynów dla obcych bogów, by
Mnie obrażać. Czy Mnie obrażają – wyrocznia Pana – czy raczej
siebie samych, na własną hańbę? Dlatego to mówi Pan: Oto się żar
gniewu mojego rozlewa na to miejsce, na ludzi i na zwierzęta, na
drzewa polne i na owoce ziemi – płonie i nie zagaśnie.
(Jeremiasza 7:16-20)
Również w rozdziale 44. swojej księgi prorok Jeremiasz wspomina
o kulcie Królowej Niebios, któremu oddawały się głównie kobiety
hebrajskie. Można doszukać się tu związków z boginią efeską:
Inanna, sumeryjska Królowa Nieba i Ziemi czczona była także przez
Hetytów jako Hannahanna, skąd jej kult mógł przedostawać się do
Frygii.
Chrystianizacja Efezu
W I wieku do Efezu dotarła wiara chrześcijańska. Św. Paweł,
podczas swoich podróży misjonarskich, najprawdopodobniej
trzykrotnie gościł tu i nauczał. Podobno najdłużej przebywał w
mieście w latach 55 – 58 (przez około 2,5 roku). Rosnąca liczba
osób przyjmujących nową wiarę spowodowała zmniejszenie zamówień
związanych z kwitnącym na tym terenie kultem Artemidy. Nie
spodobało się to rzemieślnikom, którzy podburzeni przez Demetriusza
urządzili manifestację w teatrze podczas głoszenia nauk przez św.
Pawła. Tłum, wykrzykujący hasło Artemida z Efezu jest
wielka!, wzbudził zamęt w teatrze i porwał tam kilku towarzyszy
św. Pawła. Po tych wydarzeniach św. Paweł opuścił Efez (Dzieje
Apostolskie 19,8-20,1). Chrześcijaństwo w Efezie jednak przetrwało.
Do gminy chrześcijańskiej św. Paweł skierował jeden swój list do
Efezjan. Drugi list do Efezjan znajdujemy w Apokalipsie św. Jana
(Ap 2,1-7). Po edykcie cesarza Teodozjusza z 381 zamknięto
świątynię Artemidy a chrześcijaństwo stało się religią
dominującą.
Z Efezem jest związana postać św. Jana Ewangelisty, który
zgodnie z tradycją tu przeżył ostatnie trzy lata życia i napisał
swoją Ewangelię. Św. Jan osiedlił się w Efezie wraz z matką Jezusa
Maryją, którą sprowadził, zdaniem niektórych badaczy, wraz z św.
Pawłem do Azji Mniejszej z Jerozolimy. Wyjazd
prawdopodobnie był spowodowany nasilającymi się prześladowaniami
chrześcijan żyjących w tym mieście w latach 37 – 45. Na wzgórzu
Coressus, w powyżej ruin Efezu, znajduje się niewielka kapliczka
wybudowana na fundamentach domu, w którym, zgodnie z legendą,
zamieszkała Maria (Dom Marii
Dziewicy).
W III wieku Efezu nie ominęły najazdy Gotów, którzy złupili je w
263 r. Później Efez już nie odzyskał swojej świetności.
Zniszczenia spowodowane najazdem Gotów oraz coraz silniejsze
zamulanie się ujścia rzeki zapoczątkowały stopniowy upadek miasta.
Morze odsuwało się coraz dalej a wąski kanał, który łączył je z
portem w czasach bizantyjskich już nie nadawał się do użytku. Bez
dostępu do morza miasto straciło swoje znaczenie jako ośrodek
handlowy a na skutek zabagnienia portu miasto stało się miejscem
niezdrowym (malaria). W VI wieku mieszkańcy przenieśli się na
pobliskie wzgórze Ayasuluk. Dzisiaj w tym miejscu znajduje się
miasto Selçuk. Materiał naniesiony przez rzekę Kaystros powiększył
dolinę o około 5,0 km w stosunku do położenia linii brzegowej w
czasach rozkwitu starożytnego miasta.
Miasto było częściowo zburzone przez trzęsienia ziemi, drugi
miało miejsce w 614 r.
Do pamiątek z okresu chrześcijaństwa należą: Jaskinia Siedmiu
Śpiących na wzgórzu Pion oraz ruiny bazyliki św. Jana w Selçuk.
Efez był częścią cesarstwa bizantyjskiego w okresie od 395 do
1071 r.
Sobór
efeski 431 roku
Pomimo odgrywania coraz mniejszej roli przez Efez, w 431 r. był
on miejscem trzeciego Soboru powszechnego w sprawie nestorianizmu.
Na Soborze efeskim potwierdzono dogmatyczny tytuł Maryi jako
Bogarodzicy (Theotokos). A w 449 r. odbył się w Efezie
synod lub sobór zbójecki, zwany tak ze względu na
przebieg. Próbowano rozwiązać na nim kwestię monofizytyzmu
Eutychesa. Synod ten miał swą kontynuację na Soborze chalcedońskim
(451 r.).
Islam w
Efezie
Najazdy Arabów, po raz pierwszy w latach 654-655 przez kalifa
Muawiji I a później w 700 i 716 r., przyśpieszyły proces degradacji
Efezu.
Kiedy Turcy Seldżuccy zdobyli Efez w 1090, był on małą
wioską.
Zabytkiem architektury islamskiej z tamtego czasu jest
czternastowieczny meczet Isa Bey w Selçuk.
W 1426 r. zostało zajęte przez Turków osmańskich.
Efez został całkowicie opuszczony w XV w.
Wykopaliska
Pierwsze prace wykopaliskowe na terenie Efezu zostały rozpoczęte
w latach 1859-1874 przez inżyniera Johna Turtle'a Wooda. Prace
finansowane były przez British Museum z Londynu. Badania
zakrojone na szerszą skalę, prowadzone w sposób bardziej
systematyczny, rozpoczęto w 1895 pod patronatem Austriackiego
Instytutu Archeologicznego. Prowadził je Otto Bendore. Po I wojnie
światowej naukowcy powrócili na teren wykopalisk w 1926 r. Zespołem
kierował Hermann Vettres. W wyniku prowadzonych prac zostały
odsłonięte i częściowo zrekonstruowane zabytki starożytnego miasta.
Obecnie jest to teren odwiedzany przez wielu turystów a ruiny Efezu
należą do najlepiej zachowanych zespołów miejskich.
Zabytki
Do Efezu prowadzą dwa wejścia: jedno od strony portu, drugie
przez zbudowaną w na polecenie cesarza Wespazjana bramę w murach
miejskich z czasów Lizymacha. Z bramy zachowały się tylko
fragmenty. W pobliżu wejścia widoczne są pozostałości łaźni
Variusa zbudowanej w II wieku oraz ruiny miejskiej agory
z zachowanymi fragmentami bazyliki. Wcześniej (do IV wieku), w tym
miejscu znajdował się cmentarz, przez który prowadziła święta
droga. Zachowały się także fragmenty świątyni Izydy z I wieku.
-
Odeon znajduje się w pobliżu agory. Został zbudowany w
II wieku przez Vediusa Antoniusa i jego żonę Flawię Papionę. Jest
to niewielki teatr mieszczący na widowni 1500 – 2000 osób. Odbywały
się w nim koncerty i spotkania rady miasta. Przy schodach pomiędzy
siedzeniami w najniżej położonych rzędach zachowały się ozdobne
lwie łapy. Badania wskazują, że odeon posiadał drewniane zadaszenie
chroniące przed promieniami słońca i opadami deszczu.
- świątynia Dea Roma i Divus Julius została
zbudowana w I wieku przez Oktawiana Augusta dla uczczenia Juliusza
Cezara i Rzymu. Z budowli widoczne są tylko nieliczne fragmenty
kolumn.
-
Prytanejon – budynek rady miejskiej został zbudowany w I
wieku, podczas sprawowania władzy przez Oktawiana Augusta,
przebudowany w III wieku. Był to budynek poprzedzony dziedzińcem
otoczonym portykami. Na dziedzińcu palił się wieczny ogień, którym
opiekowali się kapłani Kureci. Było to też miejsce poświęcone
bogini Artemidzie, której posąg znaleziony na terenie wykopalisk
prowadzonych w tym miejscu, znajduje się obecnie w muzeum w Selçuk.
Z budynku prytanejonu zachowały się tylko nieliczne elementy, np.
pojedyncze kolumny z fragmentem belkowania, łuk nad
przejściem.
-
Droga Kuretów będąca częścią świętej drogi wiodącej do
Świątyni Artemidy, prowadzi od budynku odeonu w kierunku Biblioteki
Celsusa. Zgodnie z tradycją przechodziła tędy procesja kapłanów
Kuretów niosących drewno do podtrzymywania świętego ognia. Wzdłuż
drogi zachowały się liczne pomniki. Widoczny jest też nadal system
kanalizacyjny. Przy drodze archeologowie odnaleźli komnatę grobową
datowaną na I wiek. Grobowiec, w którym pochowano młodą kobietę
nazwano "Oktagonem".
-
Świątynia Domicjana, zbudowana w latach sprawowania
władzy przez cesarza, należała do największych w mieście. Mieściła
się na Placu Domicjana. Świątynia została zbudowana na wysokiej
krepidomie z 8 stopniami (krepis). Sam budynek miał formę
peripterosu z 8 kolumnami od frontu i 13 przy elewacjach bocznych.
Przed nią, na dwumetrowym postumencie, ustawiono wysoki (5,0 m)
pomnik cesarza Domicjana. Po zamordowaniu Domicjana, zgodnie z
uchwałą senatu, zniszczono większość jego posągów i obiektów z nim
związanych, sam zaś gmach poświęcono ojcu Domicjana – Wespazjanowi.
Pozostałości świątyni znajdującej się w Efezie należą do
nielicznych, zachowanych śladów związanych z jego imieniem.
-
Fontanna Pollia została zbudowana w 97 przez Sextiliusa
Pollio. Zasilana była z akweduktu doprowadzającego wodę na agorę.
Ścianę basenu fontanny zdobiła grupowa rzeźba przedstawiającą
spotkanie Odyseusza z Polifemem. Rzeźba jest starsza od fontanny.
Początkowo była umieszczona w świątyni Izydy, obecnie wystawiana
jest w Muzeum Archeologicznym Efezu w Selçuk. Na terenie wykopalisk
znajduje się zrekonstruowany łuk fontanny
-
Monument Memmiusa, zbudowany dla upamiętnienia dyktatora
Sulli i Gajusa Memmiusa, budowniczego akweduktu zaopatrującego Efez
w wodę. Budowa pomnika wiąże się z wydarzeniami z 86 p.n.e..
Podczas wojny Sulli z Mitrydasem, mieszkańcy Efezu opowiedzieli po
stronie króla Pontu. Monument zbudowano na podwyższeniu z kilku
stopni, na planie kwadratu. W narożach budowli ustawiono cztery
masywne filary, które połączono łukami tworząc formę przypominająca
baldachim. Całość wieńczyła attyka ozdobiona rytmicznie
rozmieszczonymi niszami, w których umieszczono rzeźby. Na terenie
wykopalisk eksponowane są pozostałości tego pomnika. Cztery kolumny
znajdujące się w pobliżu pomnika, to pozostałości fontanny z okresu
hellenistycznego.
-
Brama Heraklesa zbudowana została na przełomie IV i V
wieku nad Drogą Kuretów, w pobliżu monumentu Memmiusa. Była to
dwupoziomowa konstrukcja. Zachowane filary, ozdobione reliefami z
wyobrażeniem Herkulesa pochodzą ze starszej bramy, zbudowanej w II
wieku najprawdopodobniej w pobliżu bramy wjazdowej do miasta. Brama
ta miała uniemożliwić wjazd większych pojazdów. Oprócz filarów
zachował się także fragment reliefu przedstawiający Nike.
-
Fontanna Trajana, zbudowana została na początku II wieku
(ok. 102 – 114) dla upamiętnienia cesarza Trajana. To
dwukondygnacyjne, wysokie (całość miała ok. 12,0 m wysokości)
nimfeum z trzech stron otaczało basen z wodą. W niszach, pomiędzy
kolumnami umieszczono posągi. Przedstawiały one rodzinę władcy,
Afrodytę, Dionizosa. Posąg władcy, naturalnej wielkości, zdobił
elewację frontową a spod jego stóp wypływała woda. Odnalezione
fragmenty rzeźb (z posągu Trajana zachowała się tylko stopa) są
wystawione w muzeum a na terenie wykopalisk znajduje się częściowo
zrekonstruowana budowla.
-
Domy na tarasach, należały do bogatszych mieszkańców
Efezu. Najstarsze z nich zostały zbudowane na początku I wieku.
Największy rozkwit tej dzielnicy przypada na II – IV wiek. W
późniejszych stuleciach stopniowo zabudowa została zaniedbana.
Ostatnie domy zostały opuszczone w połowie VII wieku. Były to
typowe domy z pomieszczeniami rozmieszczonymi wokół wewnętrznego
dziedzińca, atrium, otoczonego perystylem. Ogrzewane centralnie
systemami zwanymi hypocaustum, zaopatrywane w wodę z niewielkich
domowych fontann, ozdobione różnobarwnym marmurem, mozaikami,
freskami często o tematyce mitologicznej. W niektórych domach, na
parterze mieściły się sklepy. Odkryte wśród ruin przedmioty
codziennego użytku, wyposażenia pomieszczeń, mozaiki i freski są
eksponowane w muzeum w Selçuk.
-
Świątynia Hadriana, zbudowana w porządku korynckim w II
wieku dla uczczenia cesarza Hadriana. Cellę i poprzedzający ją
niewielki pronaos przykrywał dwuspadowy dach podparty od frontu
czterema kolumnami. Środkowe kolumny spinał łuk poniżej którego,
nad wejściem do świątyni umieszczono płaskorzeźbę przedstawiającą
najprawdopodobniej Meduzę. Fryz w przedsionku, ozdobiony
płaskorzeźbami dodano podczas odbudowy świątyni przeprowadzonej w
IV wieku. Przedstawione na nim sceny obrazują mity, które
opowiadają o losach herosów i bogów. Przedstawione tam postacie to
np. legendarny założyciel Efezu, Androklos, Herakles, Tezeusz,
Persefona, Amazonki, Dionizos a także cesarz Teodozjusz I, jego
żona i syn Arkadiusz obok Ateny. Przed świątynią, na postumentach,
znajdowały się posągi cesarzy: Dioklecjana, Konstancjusza,
Maksymiana, Galeriusza.
-
Łaźnie Scholastyki, typowe termy rzymskie, zostały
zbudowane w I wieku, odnowione zostały w V wieku przez kobietę o
imieniu Scholastyka, której posąg (bez głowy) nadal znajduje się na
tarasie, przy wejściu do łaźni. Termy sąsiadują z latrynami dla
mężczyzn (latryny dla kobiet były zlokalizowane w innej części
miasta), tworząc kompleks budynków służących mieszkańcom
miasta.
-
Latryny dla mężczyzn, zlokalizowano na wschód od łaźni
Scholastyki. Budowę ich wiąże się w otwarciem garbarni pod koniec I
wieku, podczas sprawowania władzy przez cesarza Wespazjana (z moczu
uzyskiwano produkty wykorzystywane podczas garbowania skór). Był to
częściowo zadaszony budynek z basenem w centralnej części. Dach
podpierały kolumny a ściany zdobiły marmurowe płyty. We wnętrzu
umieszczono posągi z brązu. Pod ścianami umieszczono marmurowe
płyty z otworami. Latryny zaopatrzone były w system kanalizacyjny,
przez który przepływająca woda spłukiwała odchody zbierane w
specjalnym basenie.
- W sąsiedztwie łaźni, naprzeciw Biblioteki Celsusa odkryto ruiny
budynku, który uznano za dom publiczny. Obecnie zaczynają przeważać
poglądy, że był to prywatny, piętrowy budynek mieszkalny. Zbudowany
został w IV wieku. Pomieszczenia rozplanowano wokół wewnętrznego
dziedzińca o wymiarach 20,5 x 20,5 m. Wnętrza ozdobiono mozaikami,
freskami. Podczas prac wykopaliskowych prowadzonych w tym rejonie
znaleziono figurkę Priapa eksponowaną w muzeum w Selçuk.
-
Świątynia Serapisa poświęcona Serapisowi,
egipsko-greckiemu bóstwu została zbudowana w II wieku. Budowla
została wzniesiona z ogromnych bloków marmuru (niektóre z nich ważą
ponad 50,0 t), kolumny o średnicy ok. 1,5 m miały wysokość 12,0 m.
Wewnątrz świątyni najprawdopodobniej znajdował się posąg bóstwa
wykonany z granitu. Świątynia została zbudowana w porządku
korynckim. Nie jest pewne, czy budowa jej została ukończona. Na
żadnym z bloków kamiennych nie odnaleziono inskrypcji.
- Biblioteka
Celsusa
-
Brama Mazeusa i Mitridiusza, znajduje się w sąsiedztwie
biblioteki Celsusa i agory handlowej. Została zbudowana przez
Mazeusa i Mitrydatesa w formie trójprzelotowego łuku triumfalnego i
dedykowana cesarzowi Augustowi, jego żonie Liwii, córce Julii i
Agrypie. Od strony agory, na bramie zachował się napis z czasów
rzymskich – "ci, którzy tu sikają".
-
Agora handlowa początkowo zajmowała plac o wymiarach
około 110 x 110 m. Odnowiona przez Karakallę, na początku III wieku
została nieco pomniejszona. Otaczała ją stoa, z trzech stron
parterowa i piętrowa na czwartym boku. Wewnątrz mieściły się sklepy
i magazyny. Na środku placu umieszczono zegary: wodny i
słoneczny.
-
Ulica Marmurowa, prowadzi od biblioteki Celsusa, wzdłuż
handlowej agory, w kierunku teatru. Jest to wykładany marmurowymi
płytami odcinek Świętej Drogi, która prowadziła aż do Świątyni
Artemidy. Zachowany fragment został przebudowany w V wieku.
Widoczne wzdłuż drogi kanały ściekowe umieszczono poniżej poziomu
ulicy. Uwagę zwraca relief na jednej z płyt ulicy, przedstawiający
głowę kobiety i lewą stopę. Najprawdopodobniej była to reklama domu
publicznego.
-
Wielki Teatr mieszczący się przy zbiegu ulicy Marmurowej
i drogi Arkadyjskiej został wkomponowany w zbocze góry Pion
(Panaır). Budowę teatru rozpoczęto podczas sprawowania władzy przez
Lizymacha w III wieku p.n.e. Z tego okresu zachowała się orchestra
i w prawie niezmienionym układzie widownia (cavea), która nieco
zmodyfikowano podczas odbudowy przeprowadzonej przez Klaudiusza i
Trajana. Największe zmiany zostały wprowadzone w konstrukcji sceny
(pulpitum), którą powiększono i obniżono do wysokości 2,7 m nad
poziom orchestry. Do sceny z dwóch boków dobudowano rampy a w głębi
zbudowano budynek sceniczny – skene. Pierwsze i drugie piętro
fasady zbudowano podczas panowania Nerona a trzecie dopiero pod
rządami Septymiusza Sewera. Fasadę sceny ozdobiono kolumnami i
niszami, w których umieszczono rzeźby. Rzymskim elementem są także
sklepienia nad wejściami do teatru. Widownia teatru została
podzielona diazomatami na trzy części, promieniście rozmieszczone
przejścia (kerkides) wprowadzają podział na 12 sektorów. W półkolu
o promieniu 154,0 m i wysokości 38,0 m przygotowano miejsca dla 24
tysięcy widzów. Na galerii były dodatkowe miejsca dla około 1000
osób. Był to jeden z największych teatrów Jonii, który i w naszych
czasach gromadzi publiczność podczas corocznych Efeskich Festiwali
Muzycznych.
-
Droga Arkadiusza nazywana też Arkadyjską albo drogą
portową, prowadzi od teatru w kierunku portu. Jej nazwa związana
jest z imieniem cesarza Arkadiusza, który doprowadził do jej
odbudowy. Jak wynika z inskrypcji odkrytych w teatrze, ulica była
oświetlona dwoma rzędami pochodni. Pod kolumnadą, wzdłuż obu stron
ulicy znajdowały się sklepy. Pod mozaiką nawierzchni znajdował się
system kanalizacyjny. Na zachowanych korynckich kolumnach
odnaleziono inskrypcje, z których wynika, że na nich umieszczono
rzeźby przedstawiające czterech Ewangelistów. W pobliżu portu
znajdowało się nimfeum.
-
Kościół Marii Panny. W II wieku, w pobliżu portu
wybudowano bazylikę. Było to miejsce handlu o wygodnej lokalizacji
dla przypływających do portu kupców. Po uznaniu chrześcijaństwa za
religię państwową, bazylikę przebudowano na kościół. Była to
trójnawowa budowla o długości 265,0 m i szerokości 90,0 m. Kościół
Marii Panny był miejscem obrad soboru Efeskiego.
-
Stadion został zbudowany w I wieku, podczas sprawowania
władzy przez Nerona. Obiekt miał wymiary 228,0 x 38,0 m i służył
jako miejsce zawodów sportowych. Reliefy rozmieszczone wzdłuż ulicy
Marmurowej przedstawiają wyścigi, walki gladiatorów i zawody
atletyczne, które najprawdopodobniej odbywały się w tym miejscu. W
czasach bizantyjskich obiekt został częściowo rozebrany, a materiał
wykorzystano przy budowie zamku w Selçuk. Mimo że niewiele zostało
z tej budowli, corocznie wiosną, odbywają się w tym miejscu zapasy
wielbłądów. W pobliżu stadionu znajdują się pozostałości gimnazjonu
zbudowanego przez Vediusza Antoniusza w połowie II wieku
(Gimnazjon Vediusa). Z odnalezionych inskrypcji wynika, że
budowla była poświęcona Artemidzie i Antoniniusowi Piusowi, którego
pomnik znajdował się w centralnej części budowli.
Na terenie ruin odkryto jeszcze wiele innych obiektów. Większość
z nich jest niedostępna dla zwiedzających. Na terenie Efezu nadal
są prowadzone prace archeologiczne.
W Efezie znajdowała się słynna
świątynia Artemidy (uznawana za jeden z siedmiu cudów świata),
ale nie przetrwała ona do naszych czasów. Jej pozostałości znajdują
się po drugiej stronie szosy łączącej Selçuk z Kuşadası.
Ludzie związani z
Efezem
- Heraklit − filozof
- Herostrates − podpalacz, który spalił świątynię Artemidy
- Maria z Nazaretu − matka Jezusa
- Jan Ewangelista − jeden z uczniów Jezusa
Шаблон:Przypisy
Zobacz
też
Шаблон:Commons