Gamzigrad (serb. Гамзиград) – stanowisko archeologiczne niedaleko Zaječaru we wschodniej Serbii z zespołem budowli późnorzymskich – Felix Romuliana – wzniesionych na przełomie III i IV wieku przez cesarza Galeriusza (250–311), obejmującym ufortyfikowany pałac cesarski, świątynie, łaźnie, tetrapylon oraz mauzolea cesarza i jego matki.
W 2007 roku obiekt został wpisany na listę światowego dziedzictwa kulturowego UNESCO.
System władzy w cesarstwie rzymskim wprowadzany stopniowo przez cesarza Dioklecjana od 286 roku – tetrarchia – polegał na równoczesnym panowaniu czterech władców: dwóch wyższej rangi augustów i dwóch niższej rangi cezarów, przy czym augustowie mieli sprawować władzę przez 20 lat i abdykować na rzecz swych cezarów. Na okres po abdykacji cesarz miał wybudować sobie rezydencję w miejscu urodzenia.
Cesarz rzymski Galeriusz (250–311) zlecił budowę kompleksu jako swojej rezydencji po abdykacji z tronu cesarskiego, która miała nastąpić w 313 roku. Był to jedyny zespół tego typu wzniesiony na potrzeby władców w okresie tetrarchii. Kompleks powstał na przełomie III i IV wieku, a przy jego budowie pracowali legioniści, którymi Galeriusz dowodził podczas wyprawy na Bliski Wschód, kiedy w 297 roku pokonał Persów.
Kompleks został nazwany Felix Romuliana na cześć matki cesarza – Romuli. W 1986 roku na archiwolcie w południowo-zachodniej części zespołu odkryto napis FELIX ROMULIANA otoczony przez wieniec laurowy trzymany przez dwa pawie.
W drugiej połowie IV wieku kompleks popadł w ruinę, a po inwazji Gotów i Hunów powstała tu niewielka bizantyńska osada, która jest wzmiankowana jako Romuliana na liście osad odbudowanych przez cesarza Justyniana w VI wieku. W XI wieku znajdowała się tu osada słowiańska, nazwana przez Słowian Gamzigradem. Z czasem osada została opuszczona i zapomniana na prawie tysiąc lat – została odkryta dopiero w XIX wieku.
Prace archeologiczne prowadzone są systematycznie od 1953 roku. W 2007 roku obiekt został wpisany na listę światowego dziedzictwa kulturowego UNESCO.
Kompleks podzielony jest na dwie części – północną, gdzie znajdowała się rezydencja cesarza wraz z małą świątynią oraz południową z wielką świątynią, termami i mauzoleum. Pałac cesarski i wszystkie budynki w części północnej zorientowane są w stronę wzgórza w części południowej, gdzie wzniesiono mauzolea cesarza i jego matki. Części rozdziela droga, łącząca wschodnią i zachodnią bramę wjazdową. Na jej skrzyżowaniu z inną drogą, wiodącą na wzgórze, postawiono masywny tetrapylon. Kompleks otaczał podwójny system fortyfikacji, dwa pasy murów obronnych – starszy, wewnętrzny oraz wybudowany później w technice opus mixtum mur zewnętrzny.
Wejście do pałacu znajdowało się po stronie wschodniej. Podłogę hali wejściowej pokrywała mozaika z przedstawieniem labiryntu w części środkowej, której fragmenty zachowały się do dziś. Z hali prowadził korytarz do wielkiej sali zamkniętej od południa apsydą. Była to najprawdopodobniej sala tronowa. Do niej przylegało oktagonalne apoditerium z ogrzewaniem podłogowym, którego podłogę również pokrywała mozaika m.in. z przedstawieniami venatio. Z sali dwa wyjścia prowadziły do atrium z fontanną. Po północnej stronie atrium znajdowała się sala biesiadna – triclinium z ozdobną mozaiką podłogową z przedstawieniami zwierząt i ludzi; przy wejściu umieszczono scenę walki Dionizosa z leopardem. Środek sali był podwyższony i pokryty płytami z różnokolorowego marmuru ułożonymi w technice opus sectile.
Mauzoleum Romuli wzniesiono w 305 roku. Do dziś zachowały się jedynie fragmenty podium oraz pozostałości krypty grobowej. Po stronie południowo-zachodniej mauzoleum wzniesiono okrągły tumulus, a dalej na południe – tumulus Galeriusza.
Mauzoleum cesarza zostało wzniesione w 311 roku. Fundament zbudowano w formie pierścienia o średnicy zewnętrznej 5,65 m i wewnętrznej 2,28 m. W środku znajdowało się podium wraz z kryptą, w której spoczywał kamienny sarkofag.
