Kanał Elbląski (niem. Oberländischer Kanal, do 1945 Kanał Oberlandzki) – żeglowna droga wodna na terenie województwa warmińsko-mazurskiego. Kanał bywa błędnie nazywany Kanałem Elbląsko-Ostródzkim lub Kanałem Ostródzko-Elbląskim.
Kanał Elbląski (niem. Oberländischer Kanal) to najdłuższy kanał żeglowny w Polsce. Jego długość wynosi 83,3km.
Kanał łączy Jezioro Druzno z Drwęcą oraz z jeziorem Jeziorak. Z jeziora Drużno, poprzez rzekę Elbląg z Zalewem Wiślanym a także przez kanał Jagielloński, Nogat i Wisłę z Morzem Bałtyckim.
Część Kanału, od śluzy w Miłomłyn do jeziora Drwęckiego, nosiła pierwotnie nazwę Kanału Warmińskiego, chociaż obecnie używana nazwa to również Kanał Elbląski. Z kolei odgałęzienie z Miłomłyna do jeziora Jeziorak nazywa się Kanałem Iławskim. Kanał Bartnicki (Ducki) łączy Jezioro Ruda Woda (Duckie) z jeziorem Barążek.
Na Kanale od Ostródy do Elbląga jest 5 pochylni i 2 śluzy.
Przy budowie Kanału Elbląskiego wykorzystano jeziora leżące na różnych wysokościach między Ostródą i Zalewem Wiślanym. Różnica poziomów sięga 100 m. Osobliwością na skalę europejską jest zespół 5 pochylni, po których przetacza się statki na specjalnych platformach ustawionych na szynach. Od kanału odgałęzia się kilka szlaków wodnych, m.in. Ostróda – jezioro Szeląg Mały, Ostróda – Jezioro Drwęckie – rzeka Drwęca – Wisła.
Pod względem fizyczno-geograficznym kanał położony jest w makroregionach Pobrzeża Gdańskiego i Pojezierza Wschodniopomorskiego, w mezoregionach Żuław Wiślanych i Pojezierza Iławskiego.
W IX wieku na terenie Mazur zaczął dynamicznie rozwijać się drobny przemysł. Sławę na skalę światową zdobyła sosna taborska służąca do wyrobu masztów i bardzo poszukiwana przez przemysł szkutniczy. Rozwój przemysłu wymagał utworzenia sieci komunikacyjnej łączącej Prusy z morzem Bałtyckim.
W pobliżu Elbląga, już wcześniej do żeglugi przystosowano płytkie jezioro Drużno przez które pogłębiono szlak żeglowny o szerokości 20 metrów. Tamtędy wiódł szlak wodny łączący się z portem Elbląg i dalej z Bałtykiem. Stan ten miał wpływ na powstanie koncepcji połączenia jezior leżących między Wisłą i Pasłęką. Przez wiele lat nikt nie wpadł na pomysł rozwiązania pozwalającego na pokonanie niemal 100-metrowej różnicy poziomu wód. Ewentualna budowa śluz wymagałaby budowy około 30 takich obiektów hydrotechnicznych.
Nad projektem kanału zaczęto pracować w 1837 a prace rozpoczęto w 1844 roku. Cztery pierwsze pochylnie suche: Buczyniec, Kąty, Oleśnica i Jelenie uruchomiono go w 1860 roku. Projektantem i realizatorem Kanału był Georg Jacob Steenke, który przyjął zlecenie Fryderyka II, pragnącego połączyć szlakiem żeglownym Prusy Wschodnie z Bałtykiem.
Podczas robót hydrotechnicznych wyrównywano poziomy wód w zbiornikach na trasie kanału. Obniżono poziomy luster wody do poziomu Jezioraka (99,5 m n.p.m.). Takie działania były przyczyną obniżenia poziomu wód kilku jezior nawet o ponad pięć metrów.
Na Jeziorze Karnickim, (97,5 m n.p.m.), powyżej lustra wody, wybudowano akwedukt leżący powyżej lustra wody tego jeziora.
W latach 1872-1876 – uruchomiono trzy kolejne śluzy: Miłomłyn, Zielona, Mała Ruś. Ostatnia pochylnia Całuny (położoną najbliżej jeziora Drużno) budowana była w latach 1874-1881.
Pierwotna koncepcja budowy kanału opierała się na projekcie pokonania różnicy poziomów wód między jeziorem Pniewskim a jeziorem Drużno za pomocą śluz komorowych wykonanych z drewna. Jednak koncepcję tę zarzucono. Ostatnia pochylnia Całuny zastąpiła istniejące już śluzy. Przyczyną zmiany koncepcji był wydłużony czas śluzowania i problemy z z dostarczeniem wody do śluz.
Kanał w XIX wieku (1844-1860), jako szlak komunikacyjny, pełnił ważną rolę gospodarczą przyczyniając się do rozwoju pojezierzy Ostródzkiego i Iławskiego i ich komunikacji z portami w Gdańsku i Elblągu. Rozwój transportu kolejowego i samochodowego wpłynął na zmniejszenie przewozów towarowych i już w latach 30. XX wieku wykorzystywany był jedynie przez turystów.
Nazwa śluzy | Spad średni/maksymalny [m] | Wymiary komór [m] |
---|---|---|
Miłomłyn | 3,1 / 3,54 | 33,88 x 3,6 |
Zielona | 1,5 / 1,96 | 34,19 x 3,55 |
Ostróda | 1,8 / 2 | 29,15 x 3,26 |
Mała Ruś | 1,5 / 1,64 | 29,33 × 3,22 |
Locja zawiera podstawowe informacje żeglugowe. Długości odcinków, umiejscowienie i dane głównych urządzeń hydrotechnicznych.
Locję podzielono na 4 części
Trasa kanału wiedzie przez 9,2-kilometrowy odcinek na którym znajdują się suche pochylnie.
Nazwa pochylni | Kilometraż i długość pochylni |
---|---|
Buczyniec | km 36,77 – 20,62 m |
Kąty | km 39,10 – 18,88 m |
Oleśnica | km 41,66 – 24,20 m |
Jelenie | km 43,97 – 21,99 m |
Całuny | km 46,00 – 13,83 m |
Nazwa | Różnice wysokości w metrach |
---|---|
Pochylnia Kąty | 18,88 |
Pochylnia Oleśnica | 24,20 |
Pochylnia Jelenie | 21,99 |
Pochylnia Całuny | 13,83 |