Familienlager Theresienstadt, Getto Theresienstadt, rzadziej Konzentrationslager Theresienstadt, czasem ort. Teresienstadt – kompleks dwóch niemieckich obozów koncentracyjnych utworzony na terenie Protektoratu Czech i Moraw (niem. Reichsprotektorat Böhmen und Mähren), w miejscowości Terezin, na terenie Czech w austriackiej twierdzy z XVIII i XIX wieku. Składał się z getta dla Żydów oraz tzw. Obozu przejściowego. Istniał w latach 1941-1945.
Struktura urbanistyczna Terezina składa się z dwóch istotnych elementów: a) sporej wielkości miasta warownego, otoczonego murami Vaubana; b) wkomponowanej w system murów tzw. Małej Warowni. Pierwsza przestrzeń posłużyła nazistom do stworzenia wielkiego getta, druga natomiast – obozu tranzytowego.
W listopadzie 1941 całe warowne miasto zostało zamknięte i wedle rozkazu Heinricha Himmlera zmienione na getto żydowskie, do którego progresywnie przenoszono żydowskie rodziny, głównie z Czech i Moraw. Dla potrzeb polityki zagranicznej, jak również w pewnym stopniu propagandy wewnętrznej przedstawiano Theresienstadt jako „modelowe” getto, miejsce nowego typu osadnictwa żydowskiego czy wręcz obozu rodzinnego. De facto jednak miasto pełniło funkcję olbrzymiego obozu koncentracyjnego. Warunki życia były skrajnie ciężkie.
Po umieszczeniu w getcie ok. 500 duńskich Żydów, duński Czerwony Krzyż domagał się inspekcji w getcie. Naziści umożliwili inspekcję, przygotowując obóz m.in. wzmożonymi wysyłkami do Auschwitz i pokazywaniem spreparowanych, odmalowanych pomieszczeń, oraz okazyjnego teatrzyku dziecięcego. W następstwie tej wizyty w lutym 1944 naziści stworzyli jeszcze film propagandowy, w reżyserii Kurta Gerrona, ukazujący Żydów, którzy oddali się w ochronę III Rzeszy i spokojnie żyją sobie w Theresienstadt. Reżyser zginął następnie w komorach gazowych Birkenau.
Organizacja getta była podobna do niektórych innych gett. W sprawach wewnętrznych opierała się na żydowskich „władzach samorządowych”, posiadających pewne – nieznaczne i wąskie - wpływy na niektóre aspekty życia codziennego. Pozwalało to przede wszystkim rozwinąć w bardzo ograniczonym zakresie samopomoc, szkolnictwo dla dzieci, życie kulturalne i religijne.
Początkowo zmarłych chowano w ziemi, lecz już w 1942 roku zbudowano krematorium. Prochy w 1944 usunięto do rzeki.
Dramatyczne chwile towarzyszyły ostatnim tygodniom istnienia obozu, gdy w czasie coraz słabszego i nieregularnego dopływu żywności do getta doszło Marszami Śmierci ok. 15 tysięcy więźniów z innych obozów, do których zbliżył się front.
3 maja 1945 Theresienstadt przeszedł pod kontrolę Czerwonego Krzyża, a 8 maja do miasta wkroczyły wojska sowieckie.
Utworzony w tzw. Małej Warowni, w 1940 roku tranzytowy obóz koncentracyjny, w którym naziści umieszczali ludzi, np. członków ruchu oporu, elity, osoby przyłapane na przekraczaniu prawa, księży, jeńców wojennych itp. Wśród nich 90% stanowili Czesi, reszta pochodziła przede wszystkim z Polski, Jugosławii, Włoch, Francji, Wielkiej Brytanii czy Związku Radzieckiego. Przez ten obóz przeszło około 32.000 osób, z których 2600 zginęło. Większość nie przebywała długo w Małej Warowni, lecz była wysyłana do innych obozów koncentracyjnych. Brama do obozu nosi znamienny napis Arbeit macht frei.
Getto Theresienstadt było miejscem martyrologii wyłącznie Żydów. Z początku getto było planowane jako miejsce zamknięcia przede wszystkim słynnych Żydów, za którymi mogą się wstawiać zagraniczne państwa. Sprawiło to, że w getcie zjawiła się elita żydowskiego życia politycznego, kulturalnego, naukowego.
W dalszym czasie, tysiące transportów przywoziło żydowskie rodziny do Theresienstadt, przede wszystkim z Protektoratu Czech i Moraw, ale również z Rzeszy, Holandii, Danii, a w ostatnim okresie także ze Słowacji i Węgier. W 1942 roku w transporcie Żydów z Breslau do getta trafiła m.in. rodzina Ullmanów.
W ciągu czterech lat istnienia, przez Theresienstadt przeszło ponad 140 tysięcy ludzi. Liczbę ofiar szacuje się na 35-60 tysięcy. Jednak należy pamiętać, że większość z pozostałych osób opuściła od października 1942 Theresienstadt żywa, lecz w pociągach jadących bezpośrednio do obozu śmierci Birkenau.
63 takie transporty pociągowe wyjechały w „nieznane” zabierając 87 tysięcy osób, w tym wiele tysięcy małych dzieci. W dniu wyzwolenia w getcie było 19 tysięcy osób, w tym 1600 dzieci poniżej 15 roku życia. 16 października 1944 roku odjechał w kierunku Brzezinki pociąg z kompozytorem Viktorem Ullmannem. Dwa dni później 18 października tegoż roku wszyscy zginęli w komorze gazowej.
Zobacz biogramy więźniów.
Po wojnie Mała Warownia służyła przez 3 lata jako więzienie dla zbrodniarzy wojennych oraz obóz ewakuacyjny dla Niemców wydalanych z Czechosłowacji. Przez cały okres komunizmu tematyka tego więzienia z lat 1945-1948 była kompletnie przemilczana przez władze i obłożona surową cenzurą. Miasto stało się na długie lata koszarami wojskowymi armii czechosłowackiej. W 1947 roku upamiętniono getto, dziś funkcjonuje muzeum.
