Twierdza Osowiec – rosyjska twierdza z drugiej połowy XIX wieku, znajdująca się w gminie Goniądz w powiecie monieckim, znana z 6,5-miesięcznej obrony podczas I wojny światowej. Nigdy nie została zdobyta - stąd jej późniejsze obiegowe określanie "rosyjskie Verdun". Jest to typowa twierdza zaporowa, zbudowana w latach 1882-1892 (pierwsze prace projektowe prowadzone były już od 1873). Zmodernizowana po wojnie rosyjsko-japońskiej (1904-1905). Uzupełniona elementami fortyfikacji polowej na początku I wojny światowej, a także fortyfikacjami stałymi przed II wojną światową. Z założenia twierdza usytuowana w zwężeniu bagien biebrzańskich miała stanowić osłonę kolei i szlaku komunikacyjnego Białystok - Królewiec.
Twierdza składała się z 4 fortów: "Centralny" - fort nr 1, "Zarzeczny" - fort nr 2, "Szwedzki" - fort nr 3 i "Nowy” fort nr 4. Pierwsze trzy forty projektował inż. woj. ppłk. R. Krasowski, natomiast fort IV inż. woj. kpt. szt. Nestor Bujnicki – ten sam który projektował Twierdzę Modlin. Fort IV był pierwszym i jedynym fortem w Imperium Rosyjskim, którego obiekty w całości wylewano jako betonowe monolity. Główną pozycję obroną z cytadelą stanowił fort "Centralny". Przedmoście na prawym brzegu rzeki Biebrzy składało się z tzw. "Pozycji za rzeką" z fortem Nr 2 oraz pozycji wysuniętych "Sośnieńskiej" i "Las Białoszewski". Twierdza Osowiec stanowiła prototyp współczesnego rejonu umocnionego oraz przykład skutecznego połączenia elementów fortyfikacji stałej i polowej. Fort I był obiektem o niespotykanej wielkości (2,6 km w obwodzie), na terenie którego oprócz zwyczajowych zabudowań bojowych znalazły się też baraki magazynowe, zespół ceglanych i drewnianych domów, a nawet cerkiew.
Garnizon twierdzy stanowiło około ? dywizji piechoty, 12 szwadronów kawalerii, 69 dział fortecznych oraz 24 działa polowe kalibru 107 i 152 mm). Garnizon prowadził walki obronne od 20 września 1914 roku, wytrzymując ogień najcięższej artylerii moździerzowej (moździerze 420 mm). Pod Osowcem 6 sierpnia 1915 roku Armia Pruska do zdobycia twierdzy użyła broni gazowej (chloru). Twierdza ewakuowana na rozkaz dowództwa 23 sierpnia 1915 roku. Przed ewakuacją Rosjanie zdołali zniszczyć część budowli (prawie w całości fort II „Zarzeczny”). 23 lutego 1919 roku twierdzę przejęła armia polska. W okresie międzywojennym na terenie twierdzy stacjonował 42 pułk piechoty oraz funkcjonowała Centralna Szkoła Podoficerska Korpusu Ochrony Pogranicza (CSP KOP). W czasie II wojny światowej twierdza nie odegrała większego znaczenia. W kampanii wrześniowej Niemcy obeszli twierdzę pokonując umocnienia w rejonie Wizny. 13 września 1939 roku twierdzę przejęły wojska niemieckie, które 26 września 1939 przekazały ją Armii Czerwonej.
Obecnie spośród czterech fortów Twierdzy Osowiec, tylko dwa są w stanie "używalności" (Fort I i Fort III). Fort II (Zarzeczny) zniszczony podczas działań wojennych jest pod nadzorem Starostwa Powiatowego w Mońkach i wejście na teren fortu jest niebezpieczne. Fort IV (Nowy) jest również zniszczony, jednak znajduje się na terenie Biebrzańskiego Parku Narodowego i przez jego teren została wytyczona turystyczna trasa historyczno-przyrodnicza. Fort I (centralny) i Fort III (Szwedzki) są własnością wojska, jednak o ile Fort III jest niedostępny to Fort I (Centralny) dzięki działaniom OTF (Osowieckie Towarzystwo Fortyfikacyjne) w chwili obecnej jest częściowo udostępniony dla turystów. Na terenie Fortu Centralnego znajduje się muzeum Twierdzy Osowiec i zostały wytyczono trasy do zwiedzania. Twierdzą opiekuje się Osowieckie Towarzystwo Fortyfikacyjne.
Warto też zauważyć, że twierdza jest jednym z największych zimowych skupisk nietoperzy w kraju.
